domingo, 26 de octubre de 2014

CUENTOS DE QUECHUA





 CUENTO Nº1º
YAWAR RAYMI
Kispi llaqta ayllukunapim
piña turukunata raymikunapi
pukllachinku.Chaypaqmi Sacha nisqan hatuspiturukunata uywanku, chaykunaqa
sallqa turukunam, manam
pipas hinallaqa asuykunchu,
michiqkunapas urqukunallamantamqawanku, chinankupas mana runapa yanapasqallan wachakunku, anchapiñakunam, runa mana riqsisqanku hawa.Runakunam Santa Cruz raymi
punchawkunapaq turukunata akllanku, kimsa lasuwanhinam qaykunku, mana waqrakunankurayku, manchana turukunam Sachamanta hamuqkunaqa, llaqtaman chayachimuspa pukllanan kanchaman apanku, kusu nisqan kanchapim huk turukunawan kuskata wichqanku.Astawan turukuna piñanayananpaq, kunturtawanmi apamunku, ancha sasam kuntur hapiyqa, chaymanqa akllasqa qullanakunam rinku.Kunturpa wasinmanmi runakuna tuqlla ruraq rinku, qatakunata mastaykunku, hinaspa sumaq aychakunata tuqlla hawanman churanku, kuntur yarqasqa kutirqamuptin, aychaman asuykuptinmi chakinmanta hapirqunku, wakinñataq qatawan wankinku, umanta urqumuspanku supta sinqanta sirarquspa mana suptakunanpaq watanku, hinallataq chakintapas watarqunku, sumaqllatam kunturtaqa pukllay kanchaman apanku. Pukllay pacha punchawmi, piña turupa wasanman chakinmanta kunturta siranku, mana ayqikuy atinanpaq, turu lluqsimunanpaqmi suptanta kachaykunku, chaypim, turuqa kallpakachayta qallarin, kunturpas pawaytataq munan, chaynasqa kuntur turupa wasanta yawar tuqyanankama suptan, nanaywanñataq turuqa llapa ima harkasqantapas waqran,qullanakuna punchullanwanmi turiyanku, achkam waqrachikunku, chaykunañataqChay pukllay kanchapi yawarninkuta chaqchuspa, pachamamata kallpanchapanku,chayraykum Yawar raymiwan kayta sutichanku.
Wakin llaqtapiqa pukllay tukurquptinmi kunturta kachaykunku, wakinpiñataq, hampipaq kunturpa llapa ima kayninta qichunakunku wañurqachispanku.







Ñawichasqanchikmanhina kutichisunchik:
1. ¿Llaqtaykipi kay raymita rurankuchu?
2. ¿Qawasqanchikmanta, allinchu kay ruraykuna kanman?
3. ¿Ima nichwantaq mana sallqa uywakunata runakuna muchuyman
churanankupaq?
4. ¿Achkaraqchu kunturkuna urqukunapi kachkan? ¿Ichachu tukurquchkanña?
5. ¿Imatataq rurachwan llapa sallqa uywakuna waqaychasqa kanankupaq?


 
 
  CUENTO Nº 2
Añasmanta runamantawan
(Willakuy)
Tayta Kusim warmanta chakra qawaq kacharqa.Warmaqa tumpa tutayaqpi chakran qawaqrisqa. Llaqtamanta karunchachkaptin anchata
mancharikurqusqa. Hichpantas ñan urantauchuychalla runachahina purichkasqa.Chayta qawaykuspa kallpaylla urquta
wicharisqa, taytachakunaman kunakuspan.Qipaman qawariptinsi runaqahinallaqatichkasqa, sayariptinsi runapas sayarintaq.Warmaqa manas ima ruraytapas atinchu,
mancharisqallañas qaqchan - ¡Yaw runa imatamchay mancharichiwanki, imaraykum qatiwanki
- nispan.
Runaqa manas imatapas kutichinchu, hinallaschukunta aywirispan sayarayan. Maqtilluqaaswansi utqayman kallpaspan chakranmanchayarqun, chukllanman yaykurquspan kaspi
aptakusqa lluqsirqamusqa.Qawarinanpaqqa runaqa manañas kasqañachu, chayraqsi samayninpas kutiykarqamun,hawkayarquspan chakra muyuq risqa, yaqa muyuyta tukuchkaptinsi puyumanta killalluqsirqamun, chaysi, pampata qawariptinqa iskay runachakunañataq pukllachkasqaku,yapamantas mancharikusqa. Warmaqa tumpatas pakakullan, manas runakunaqa
musyankuchu, chayrayku, payñataq allimanta pakasqalla asuykun, allinta killa
kanchirimuptinqa qawarqusqa, manas runakunachu chaykunaqa kasqa. Iskay añaskunaspampapi sayanpa hapinakusqa purichkasqaku, umanpiñataq wakapa chaki akantachukutahina hapisqaku. Warmapas chayraq kallpan kutirqamusqa, piñasqallañaskurpakunata hapiykuspan añaskunataqa qatikacharqusqa. Añaskunaqa asnaq ispaynintawayraman challaykuspankus ayqikusqaku.
Warmaqa mana kaqwan mancharikusqanmanta asikuspan puñuq risqa.


Ñawichasqamanta kutichiy:
1. ¿Pikunataq kaypiqa kachkanku?
2. ¿Allin rakisqachus rimaykunaqa kachkan?
3. ¿Sapa rimaykunapi riqsichwanchu, ruraqkunata, rurasqakunatawan?
4. ¿Sapaqchaspa rakichwanchu?
5. ¿Qarichu, warmichu warmaqa kasqa?
6. ¿Imamantataq kay willakuy rimachkan?





 CUENTO Nº 3

Inti Raymi
Kawsay willakuy)

Tomas Qantu, masiykum Aya Kuchu llaqtayuq,
purikuq runa kasqan hawa, achka suyupi
qawasqanmanta kayhinata willariwanchik:
Qusqu llaqtapim ñawpa sapan Inkakunapa
llaqtanpi hatun raymikunata ruranku, kanmi:
Corpus Cristi, taytacha Temblores, hukkunapas
kanmi. Chaykunamanta aswan hatun raymiqa
“Inti Raymi” sutiyuqmi. Chay raymipim Tayta
Intita yupaychapanku, Saksay wamanpim
ruranku. Llapan llaqta ukupi kamachikuqkuna
chayman rispa raymita qawanku. Raymipa
chawpinpi huk “yachaq” Willaq Uma sutiyuq
llamapa sunqunta hurquspan allpanchikta
suyunchikta, kamachikusqankunata ima
qawarin, waturin. Yachaqpa nisqantahinam
imakunatapas qipa punchawkunapaq
qawarinku; chaymantataq pacha mamaman
tinkanku, anqusanku. Runakunaqa anchatam kusikunku. Chay punchawmi tusunku, watyanku; suyupi kaq mikuykunata mikunku. Kay raymiqa 24 Inti raymi killapim rurakun. Wakinqa ninku: 21 punchaw, Inti Raymi killapi, tayta intimanta allpanchik karuchasqanraykutaqsi rurankuman karqa. Chay raymimanqa huk suyukunamantapas kusirikuqmi runakuna rinku. Kay inti raymitaqa manam Qusqullapitaqchu ruranku, hinallataqmi kayhina punchawkunapi, Aya kuchupi Willkas Waman llaqtapipas kay raymita rurankutaq, Usnu nisqanpi, kaypipas Inkaqa tiyaqmi, chayrayku yuyarispanku paykunapas hatunmanta ruranku, Inka pachakunawan churakuspanku, llapa rurasqankuqa Qusqupi rurasqankumanhina kamachinakunku. Kaykunataqa Tomasqa willariwanchik yachay wasipi warmakuna yacharinanpaqmi.


Ñawichasqaykimanhina:
1. ¿Pitaq kay willakuykunata apamuwarqanchik?
2. ¿Ima sutitaqsi hatun raymipa sutinqa? ¿Imarayku? ¡¡
3. ¿May pachakunapitaq kay raymikunata ruranku?
4. ¿Llaqtaykipiqa kay rikchaq raymitaqa rurankuchu?
5. ¿Pitaqsi kamachikun, qipa punchawkunata llaqtakunapi
rurananchikmanta?
6. ¿Llaqtaykipiqa “yachaqkuna” kanchu?

domingo, 19 de octubre de 2014

quechua clase 5










CLASE 5   

               1.  LOS ABJETIVOS CALIFICATIVOS: Son las palabras que desempeñan la función de alguna cualidad (característica del ser) o determinando su significación, mediante diversas relaciones, tales como: calidad, cantidad, tamaño, peso, etc. O sea expresa una particularidad o rasgos característico principal del ser.
EJEMPLOS

Allin runa
Hatun chakra
Iskay kuchi
Ruyru rumi
Sumaq warmi
Karu llaqta
Sumaq wasi
Sumaq llikllacha
Millapa warmi
Ruyru wasi
Yana chukcha
Manchapa qaqa
Yana wallpa
Wiksasapa warmi
Uchuychalla runacha




2.    LOS ADJETIVOS DEMOSTRATIVOS: son aquellos que dan información sobre la proximidad o lejanía del sustantivo en relación a las personas del coloquio (hablante y oyente) kay, chay y wak.
Kay :  (este, esta, estos,  estas.) próximo al hablante
Chay :  (ese, esa, esos, esas.) próximo al oyente
Wak :  (aquel, aquella, aquello, aquellas.) lejano al hablante y al oyente.

Kay allqu
Kay allqukuna
Chay kuchi
Chay kuchikuna
Wak misi
Wak misikuna
Wak warmikuna


3.    LOS ADJETIVOS CUANTIFICATIVOS: Llamados también numerales, son los que modifican al sustantivo expresando una idea precisa de orden, número y cantidad.

Iskay kuchi
Tawa warmikuna
Tawa warmiyuq kani
Chunka waranqa uywayuq
Pichqa churiyuq
Achka warmiyuq
Chunka churiyuq runa

NOTA: El adjetivo, cuando cumple la función de adverbio, lleva el morfema de caso /ta/.ejemplo.

Asllata mikunki
Hatunta munani
Iskayta apamurqa
Kayta apay
Sumaqta Mikuy

quechua clase 4




CLASE  4  

EL SUSTANTIVO: Es la clase de palabra que se caracteriza por designar a los objetos materiales ideales (animales, vegetales, minerales, fenómenos, conceptos o ideas). Los sustantivos son conceptos independientes que cumplen la función principal o privativa de núcleo de sujeto, objeto directo y objeto indirecto. Ejemplos.
Kuchi sarata mikun.
Wallpa sarata mikun
Wallpa: núcleo del sujeto
Sara: objeto directo
CLASES DE SUSTANTIVOS.

1.    SUSTANTIVOS TEMPORALES: Son aquellos que expresan periodos o unidades de tiempo. En si función adverbial, pueden ocurrir sin la terminación flexiva, pero; opcionalmente, pueden llevar el morfema de caso /ta/.
Ejemplos.
Mincha kutimunki
Minchata kutimunki
Kunan tuta tupasun
Kunan tutata tupasun

2.    EL GÉNERO DEL SUSTANTIVO: El género se vincula con el sexo. pero, según la cosmovisión andina, existe el urqu mulli y china mulli, o sea molle macho y molle hembra.
En la mayoría de los casos, el masculino se construye antecediendo la palabra qari para el masculino y warmi para el femenino referido a las palabras y urqu para el macho y china para el animal hembra.
              Masculino                     femenino
Tayta                                mamay
Machu                              paya
Qari                                  warmi
Maqta                               pasña / sipas
Masa                                llumchuy
Utulu/ chuqu                     wallpa
Qari wawa                       warmi wawa
Urqu allqu                     china allqu

3.    EL NUMERO DEL SUSTANTIVO: para el sustantivo la marca del plural es el morfema /kuna/, tanto para las palabras que terminan en vocal o consonante. Ejemplo.
    Singular                                            plural
    Atuq                                                 atuqkuna
    Misi                                                  misikuna
    Kuntur                                              kunturkuna
    Wayta                                              waytakuna